تاج و جلال اصفهان
موزیک خوان: اصفهان در سرزمینی زندگی می نماییم که پُرجلال است و تاج دارانِ هنر کم ندارد، اما بر تخت ماندن و فراموش نشدن، چون جلال الدین تاج اصفهانی، کار هرکسی نبوده و نیست.
جلال تاج برمبنای شناسنامه در سال ۱۲۸۲ شمسی به دنیا آمد. و همه می دانند که چند سالی پیش از آن، چشمِ اصفهان به دیدن او روشن شده بود. چنان که منوچهر قدسی در «یادنامه تاج» (نشر صائب، ۱۳۶۱) آورده است، در موقع مرگ، تاج ۸۶ ساله بود. اما طبق سال نادرستی که در شناسنامه اش ثبت کرده اند و در خیلی از منابع مکتوب شده، ۷۸ سال داشت. تاریخ دقیق آن ۱۳ آذر ۱۳۶۰ شمسی است.
این ۱۳۶۰ همان سالی است که حسن کسائی در کتاب «از موسیقی تا سکوت» درباره ی اش می گوید: «در همین سال به جرم یک عمر خدمت به موسیقی این ممکلت، آقای تاج و بنده از رادیو و تلویزیون اخراج شدیم و حقوق و مزایایمان به کلی قطع شد.» به هرروی، تاج تا واپسین روزهای زندگی به کسی پشت نکرد و در محافل حضور داشت. دلیل این مدعا روایت نزدیکان اوست که در «یادنامه تاج» آمده است.
برای نمونه، محمدرضا شجریان از روز ۱۴ آبان ۱۳۶۰، یعنی ۲۹ روز قبل از درگذشت این نغمه گوی اصفهانی یاد می کند که با تنی چند از سردوگرم چشیده های موسیقی ایران زمین و دوستداران هنر در خانه آن آوازخوان خراسانی گرد هم بودند: «در آن روز استاد کسائی برای شادروان تاج که خیلی افسرده بنظر می رسید با نی، دشتی درآمد کرد و تاج با غزلی از سعدی باین مطلع: «تاجم نمی فرستی تیغم به سر مزن، مرهم نمی گذاری زخمم دگر مزن» آوازی با نهایت قدرت و تأثیر خواند که در حقیقت عقده گشائی دل رنجش هایش بود.»
به گفته کسانی که از نزدیک با این هنرمند در ارتباط و از احوالش آگاه بودند و روایت هاشان در «یادنامه تاج» آمده، خواننده تابان نصف جهان در ایام پایانی عمر هم سرپا بود، اما در نهایت به خاطر افسردگی و بیماری قلبی، یعنی قلبی که ناراحت بود، از میان ما رفت و با تلخ و شیرین موسیقی ایرانمان وداع کرد. اما یادش از دل ها نرفت و در این تاریخ پرفراز و فرود ماندگار ماند.
اولین قدم های تاج زاده
در فاصله زندگی و مرگ تاج و جلالِ آوای اصفهان که بنا بر نظرگاه اهل فن یکی از نادره هایی بود که بر تختگاه آواز سرزمینمان تکیه داد، ابهاماتی وجود دارد. چنان که اکبر یاوریان از هنرمندان موسیقی سنتی که هم زمان به پژوهشگری در این زمینه نیز مشغول می باشد، در کتاب «تاج نامه» به تعدادی از آنها اشاره می کند. این کاستی ها، هم به دوران خردسالی او مربوط می شود و هم به سال هایی بازمی گردد که برای راهیابی به دنیای حرفه ای آوا و نوا می کوشید.
آنچه از زیست او مسلم است و به دور از ابهام، شهرت تاج به تاج زاده در دوران کودکی اش است. و این به مناسبت نام پدر روحانی و منبری اش، شیخ اسماعیل تاج الواعظین بود. حسین کیوان، نوازنده زبردست سازهای ایرانی، در کتاب «چگونگی راهیابی به موسیقی سنتی ایرانی» به این تاج زادگی اشاره می کند. کاربرد واژه تاج یا تاگ نیز در فرهنگ نام گذاری ما ایرانیان جالب است. بنا بر کتاب های مورد اشاره در این یادداشت، جلال تاج از خانواده ای نادار برخاست. بااین حال، عنوان «تاج» در نام خانوادگی شان به کار رفت، همانطور که در درازی تاریخ برای طبقات مرفه و اشرافی هم کاربرد داشته است.
نویسنده «تاج نامه» در شرح زندگانی این آوازه خوان اصفهانمان نظری هم به واژه «تاج» دارد و چرایی انتسابش را به نام این خانواده بررسی می کند. «تاج» یعنی تاج و در استعاره به معانی مختلفی همچون سلطنت، پیشوایی و شعله شمع نیز به کار می برد. از گذشته های دور در میان حکومتی ها و مجامع غیردولتی باب بوده است که به زن یا مردی و به سبب شماری از شایستگی ها لقب تاج و ترکیباتش را بدهند. پدر جلال نیز می توان گفت در بین گروهی از روحانیان زمانه اش، به دور از مکنت بود، اما سزاوار لقب «تاجی» شناخته شد که البته رسیدن به آن سلسله مراتب داشت و قبل از تاج به «نیم تاج» شهره بود. برخی این نامش را برگرفته از اسم تاج نیشابوری می دانند که واعظی نامور و آشنا به ارکان موسیقی ایرانی بود و در اواخر قاجاریه می زیست؛ مخصوصاً آنکه پدر جلال تاج هم دمی گرم و گیرا و به آواز ایرانی آگاهی داشت. بیراهه نیست که نخستین استاد آهنگ و آوای جلال شد.
شروع شاگردی تاج زاده در محضر پدرش سر زبان هاست. از نه سالگی سر کلاس درس و ردیف و آواز پدر نشست. چنان که در کتاب «چگونگی راهیابی به موسیقی سنتی ایرانی» آمده است: «یک روز وقتی که جلالِ نه ساله از مدرسه برمی گشت، با خود آرام زمزمه می کرد و این زمزمه تا نزدیک در منزل ادامه داشت. غافل از این که پدر برخلاف معمول، امروز در منزل بود و صدای او را شنید. وقتی جلال پایش را از هشتی به داخل حیاط گذاشت، پدرش او را صدا کرد، رنگ از روی جلال پرید و به لکنت افتاد. در این هنگام پدر با چهره ای گشاده و ملاطفت آمیز به فرزند اظهار داشت: جان پدر! تو صدایت خوب است و قشنگ آواز می خوانی.» و افزود: «برای آوازخواندن تنها صدای خوب کافی نیست تو باید تعلیم هم ببینی.» این شروع آموزش حرفه ای تاج بود و پس از پدر هم چند استاد دیگر داشت.
تاجی که موروثی نبود
«تاج صدای خوش و رسایش را از پدر به ارث برد» گزاره معروفی است که در «یادنامه تاج» و خیلی از منابع آمده است. اما در خیلی از آنها زندگی نامه این هنرمند را خلاصه و کلیشه وار نگاشته اند. و چنان ساده لوحانه از این ارث پدری سخن به میان می آورند که گویی هنر تاج مادرزاد بود. تاجِ جلال موروثی نبود و آنرا یک شبه بر سر نگذاشت. درباره ی مسیر ترقی تاج از آموزش های نخستینش و بعد راهیابی او به دنیای حرفه ای آهنگ و نوا ابهاماتی وجود دارد.
نباید به این اکتفا که تاج زاده صدای گرمی به ارث برد و از همان کودکی اذان سر می داد و قرآن تلاوت می کرد و بعد هم یک روز «به اصفهان رو» و «رنگ های طبیعت» را خواند. در اینجاست که تاریخ نگاران حوزه هنر باید دست به قلم و کندوکاو ببرند و زندگی نامه تاج را از نو مکتوب کنند. چنان که در «تاج نامه» هم آمده است، در عرصه نگارش زیست خیلی از نامورانمان، چون این نغمه خوان اصفهان، به شایستگی عمل نکرده ایم.
مسیر بالندگی تاج را با رجوع به اسناد و روایت های محدود می توان بررسی کرد. اما در باب موضوعات یا دوره هایی از زیست درخشنده او که جز سکوت، صدایی به گوش نمی رسد، می توان اوضاع تاریخی _ اجتماعی زمانه اش را با تمرکز بر دو مکانِ اصفهان و تهران واکاوی کرد. چنان که در «تاج نامه» آمده، از همان اولین سالیانی که تاج زاده در شهرش با ردیف و مقام و دستگاه آشنا می شد، به پدرش کنایه ها زدند که فرزندت در راه طلبگی راه تو را نرفت و فقط به دنیای ساز و آواز اکتفا کرد. تاجِ پدر هم بردبار بود و جواب هایی خردمندانه می داد: «ذوق پسر من در این رشته است و وی در کار خود آزاد است.»
بعد از این، به روایت همان کتاب، باز هم جلالِ اصفهان از طرف شماری همشهری سرزنش شنید. به بیانی دیگر، تاج برای رسیدن به قله پرماجرا و وزین آواز ایران مجبور بود از محیطی ساده و محروم و از میان آدم هایی ناهمدل و ناهمراه عبور کند. تعالی و پیشروی تاج در اصفهان یک بحث است. و ورود او به تهران و هم نشینی با هنرمندان پایتخت نیز بحثی دیگر که نباید در این راه نادیده گرفت. همانطور که از طرف برخی همشهری ها بی مهری دید، در تهران نیز از دید برخی سرآمدان، تاج جوانی «شهرستانی» بود. به این جهت، در مرکز هم راهی نداشت، جز آنکه برای به دست آوردن احترام آن گروه نجیبانه و به دور از جنجال بکوشد. بنابراین، گرمی و صمیمیت موروثی صدایش جوانه نمی زد و به تباهی می رفت؛ اگر صبور نبود، سخت کوشی نداشت و هوشمندانه رفتار نمی کرد.
یک تاج برای همگان
تاج بعد از آنکه افسر ناموروثی و زرین آواز سنتی را به دست آورد و به همگان ثابت کرد که سزاوار آن است؛ میان اهل فن و متخصصان آهنگ ایرانی جایگاهی ممتاز یافت؛ جایگاهی که حالا بعد از چهار دهه در نظر خواص هنوز هم شکوهمند و استوار است. همچنان مکتب دار و آفریننده سبکی است که از آن به نام «سبک تاج اصفهانی» یاد می کنند و کیوان در کتابش، یعنی «چگونگی راهیابی به موسیقی سنتی ایرانی»، به آن نظر کرده است. اما این خوش نوای شهرمان فقط در میان خواص منزلت نداشت. همه می دانند تاج جدا از تخصص و تبحرش که زبانزد نخبگان بود، به دل مردم کوچه و بازار هم راه پیدا کرد.
منوچهر قدسی در «یادنامه تاج» به این خصوصیتش اشاره کرده: «همواره در بین مردم، با مردم و بخاطر مردم زیست، قلبش بخاطر مردم تپید، شریک غم و شادی آنها بود و آن هنر والا را رایگان در اختیار مشتاقان خویش نهاد که خود به مردم انتساب داشت و از خانواده ای فقیر برخاسته بود. بارها گفتند که برای شبگرد سر بازار و مأمور رفت و روب شهرداری ساعت ها خوانده است و بارها نقل کردند که روز را در خانه‌ی محقر ضعیف ترین دوستان بشام و شام را بصبح رسانده درحالی که در همان اوقات به مهمانی مجلل [...] دعوت داشته.» یا در جای دیگر، چنان که نویسنده «تاج نامه» آورده، خود وی می گوید: «بارها برای میراب محله و آدم های عادی کوچه و بازار، ساعت ها آواز خوانده ام و لذت برده ام.»
مردم نوازی او از جنبه دیگری هم درخور اعتناست و آن به استقبال از جوانان هنرجو مربوط می شود. تاج در ذوق کسی نمی زد و هرکس را به طریقی برای ورود به دنیای موسیقی تشویق می کرد. چنان که به روایت «یادنامه تاج» «هرکسی را که دو دانگ صدائی داشت تشویق بخواندن می کرد و اغلب خودش نیز محض تشویق شاگردان جوان و تازه کار بی هیچ ناز و افاده ای چند بیتی مناسب زمزمه می کرد.» در سرزمینی زندگی می نماییم که پرجلال است و تاج داران هنر کم ندارد، اما بر تخت ماندن و فراموش نشدن، چون جلال تاج، کار هرکسی نبوده و نیست.
شاهنگی، تاج و شاطر رمضان
اکنون نیز تاج در بین مردم کوی و برزن چنان منزلتی دارد که کسی نتوانسته جای آنرا پر کند. تعدادی از آنها همان ریش سفیدان یا گیسوسفیدان اصفهانی هستند که روزگار آن آوازه خوان را درک کرده اند. یکی از آنها محمدرحیم شاهنگی است؛ پیرمرد مهربان و پاکیزه و خوش لباسی که در دکان کوچک و بی پیرایه و به هم ریخته اش در حوالی تختی با او آشنا شدم. محمدرحیم نام خانوادگی اش را از پدرانش گرفته که در اصفهان شاهنگ ترازو می ساختند. خودش پیش از انقلاب، فروشگاهی داشته که در آن یخچال های «ارج» و «آزمایش» را به قیمت ۹۰۰ یا هزارتومان می فروخت.
محمدرحیم، پدربزرگ شیرین شهرمان، حالا نه شاهنگ می ساخت و نه یخچال می فروخت. دکانی داشت که در آن قیچی، کاسه مسی، بشقاب چینی، باتری، سنگ های فیروزه ای چشم زخم و چندجور خرت وپرت دیگر هم می فروخت. اما کار و بار اصلی اش فروش نوارهای کاست قدیمی بود؛ از این کاست ها که یک نفر با صلابت قرآن تلاوت می کند یا با سوز دل دعای سحر می خواند و کاست خواننده هایی که دوستشان می داشت.
گل سرسبد آنها تاج اصفهانی بود. وقتی به دکانش وارد شوی «یادنامه تاج» خیلی زود به چشم می آید که آنرا ایستاده به پنجره چسبانده و یک ردیف کاست هم جلویش گذاشته است. به آن نگاه می کنم و می گویم تاج است. یادنامه را برمی دارد و اول از همه تک بیت روی جلد را می خواند که از استاد همایی است: «سرود سعدی و آواز تاج و ساز صبا، بتاج و تخت کیانی مده که مختصر است.» و برگ می زند. دختر تاج را با ذوق نشانم می دهد. و بعد با حسرت عکسی را نشان میدهد که زیرش نوشته است: «آخرین عکس تاج». بعد خاطرش به خانه شاطر رمضان می رود و مجالسی که تاج و دیگر هنرمندان اصفهانی در آن گرد هم جمع می آمدند. از نان پختن های شاطر می گوید و این که پسری دارد که راه پدر را در میهمان نوازی و هنردوستی ادامه می دهد. قاب تمیزی نیز با تصویر چندین هنرمند و موسیقی دان بر دیوار دکان دارد که در میانشان عکس و نام شاطر رمضان ابوطلبی هم به چشم می خورد و زیر نامش نوشته است: «پیشکسوت در فرهنگ و نیکوداشت هنرمندان موسیقی اصفهان».
مونا فاطمی نژاد
منبع: musicreader.ir
این مطلب را می پسندید؟
(1)
(0)
تازه ترین مطالب مرتبط
نظرات بینندگان در مورد این مطلب